डा. लेखनाथ नेउपाने
शरीरलाई स्वस्थ राख्न चाहिने छ प्रकारका तत्व मध्ये भिटामिन एक हो । कार्बोहाइड्रेट, प्रोटिन, भिटामिन, बोसा(चिल्लो पदार्थ)े, पानी र मिनरल(खनिज) मध्येको एक भिटामीन हो । शरीरलाई स्वस्थ राख्न, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता वढाउन र मस्तिष्कलाई सक्रिय बनाई सकारात्मक सोच र क्षमता वढाउनकालागि आवश्यक हुन्छ । हाम्रो शरीर असख्य कोष र विभिन्न प्रकारका तन्तु, अङ्ग, प्रणाली, अनेकन तत्व, रसराग(हर्मोन) अनि न्यूरोट्रान्समिटरको संयोजनबाट बनेको र चलिरहेको हुन्छ । यिनै अनेकन तत्व मध्ये विभिन्न प्रकारका भिटामिनका कारण शरीर स्वस्थ्य रहेको हुन्छ । प्रकृतिले नै दिएको रोग प्रतिरोधी क्षमता कायम राख्न हामीले खाएका खानेकुराबाटै पूर्ती हुन्छ यसको एउटा अंश भिटामिन । भिटामिन चिनेर उचित मात्रामा सेवन नगरेकै कारण र व्यायामको कमी अनि तनावले हामीलाई विभिन्न प्रकारका रोग लाग्न सहज भएको छ । जस्तै मधुमेह, थाइराइड्, उच्च रक्तचाप, पायल्स, ग्यास्ट्रिक, पथरीया, मानसिक समस्या, बुढेसकालमा देखापर्ने डिमेन्सिया, यौन शक्तिमा कमी, विभिन्न प्रकारका छालाका रोग, हड्डी सम्बन्धी रोग, जस्तै हड्डी खिइने, सामन्य चोटमै भाचिने, चर्किने, मासी र मासंपेशी दुख्ने आदि आदि ।
भिटामिनका धेरै प्रकार भए पनि यसको शोषण प्रकृयाका हिसावले २ भागमा विभाजन गरिएको छ, वोसो अर्थात चिल्लो पदार्थसँग घुलिने र पानीसँग घुलिने । भिटामिन त खाइरहिएको छ तर के र कस्ता खानकुरासँगै खाएमा धेरै भन्दा धेरै आन्द्राबाट शोषण भएर शरीरमा पुग्छ भन्ने कुराको जानकारी हुनु आवश्यक छ । बोसो(प्mयाट)मा घुलिने भिटामिन मध्ये पहिलो भिटामिन ए हो । यो भिटामीन हरेक उमेर समूहलाई आवश्यक भए पनि सबैभन्दा धेरै केटाकेटी र बुढाबुढीलाई आवश्यक हुन्छ । केटाकेटीमा कमजोर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता हुने र विभिन्न प्रकारका संक्रामक रोगले आक्रमण गर्ने हुँदा यसबाट बच्न, रतन्धो र अन्य आँखामा लाग्न सक्ने रोगबाट बच्न भिटामिन ए धेरै चाहिन्छ । यसको कमी नहोस भनेर सरकारले भिटामिन ए खुवाउने कार्यक्रम पनि हरेक वर्ष गर्दै आएको छ । यसरी नै बुढेसकालमा पनि खानाको कमी या भिभिन्न रोगका कारण आवश्यक मात्रामा भिटामिन ए युक्त खानेकुरा खान नसकिने भएकाले र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कम हुने भएकाले यसको वढी आवश्यकता पर्छ । यसरी नै गर्भवती महिला र स्तनपान गराउने आमाकालगि पनि अतिरिक्त मात्रामा भिटामिन ए खानुपर्छ । यो भीटामिनको कमी हँदा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता मात्र कमी हुदैन आँखामा मात्र समस्या आउँदैन शरीर फुर्ति नहुने मात्र रहदैन प्रजनन स्वास्थमा पनि प्रभाव देखाउने हुँदा यो भिटामिन प्राप्त हुने खानेकुरा र फलफूल अनि सागसब्जी प्रशस्त मात्रमा सेवन गर्नुपर्दछ । हामीलाई दैनिक चाहिने मात्र भनेको १.५मी.ग्रा हो । जो हामीले दैनिक सेवन गर्ने खानेकुराबाट प्राप्त गर्न सक्छौं । यसको स्रोतः दुध, मक्खन, अण्डा, गाजर, पाकेको फर्सी, मेवा, सुठुनी, सागपात, किवी, स्याउ लगायतका पहेला फलफुलमा प्रसस्त पाइन्छ ।
भिटामिनका धेरै प्रकार भए पनि यसको शोषण प्रकृयाका हिसावले २ भागमा विभाजन गरिएको छ, वोसो अर्थात चिल्लो पदार्थसँग घुलिने र पानीसँग घुलिने । भिटामिन त खाइरहिएको छ तर के र कस्ता खानकुरासँगै खाएमा धेरै भन्दा धेरै आन्द्राबाट शोषण भएर शरीरमा पुग्छ भन्ने कुराको जानकारी हुनु आवश्यक छ । बोसो(प्mयाट)मा घुलिने भिटामिन मध्ये पहिलो भिटामिन ए हो । यो भिटामीन हरेक उमेर समूहलाई आवश्यक भए पनि सबैभन्दा धेरै केटाकेटी र बुढाबुढीलाई आवश्यक हुन्छ । केटाकेटीमा कमजोर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता हुने र विभिन्न प्रकारका संक्रामक रोगले आक्रमण गर्ने हुँदा यसबाट बच्न, रतन्धो र अन्य आँखामा लाग्न सक्ने रोगबाट बच्न भिटामिन ए धेरै चाहिन्छ । ………………………………………………………………………………………………………………………………………….
भिटामीन डी : घाटीको अगाडी थाइराइड ग्रन्थीको छेउमा रहेका साना पाराथाइराइड ग्रन्थीले उत्पादन गर्ने भिटामिन हो डी । बोसो या चिल्लो पदार्थमा घुलिने यो भिटामिनको कमी भएमा हड्डीमा हुने रोग रिकेट्स, हड्रडी खिइने र मांसपेशी कमजोर हुने, डिप्रेसन वढाउन सहयोग गर्ने, जीउ दुख्ने, सुन्निने, केटाकेटीमा दम रोग लाग्न सहयोग पुर्याउने, मुटुमा समस्या ल्उयाउने, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, क्यान्सर जस्ता रोग लाग्न उक्साउने हुन्छ । यसले सेरेटोनिन् जस्ता बायोकेमिकल हर्मोन मस्तिष्कमा उत्पादन गरेर आफुलाई खुसी तुल्याउन, शरीरलाई आवश्यक पर्ने क्याल्सियम शोषण गर्न भूमिका खोल्ने जस्ता विभिन्न सुक्ष्म कार्य गर्ने भीटामिन डी हाम्रो शरीरलाई अति आवश्यक तत्व हो । यसरी नै पछिल्लो अनुसन्धान अनुसार यो भिटामिनको कमी भएमा शरीर काम्ने(पार्किन्सन्स् डिजिज), डिमेन्सिया(बुढेसकालमा विर्सने), जस्ता घातक रोग लाग्ने सम्भावना धेरै रहेको छ । स्रोतः भिटामीन डी को मुख्य स्रोत भनेको सूर्यको किरण अथवा घाम हो । सकेसम्म विहानको घाममा हरेक दिन १० मिनेट अथवा हप्तामा ३० मिनेट खुल्ला डडाल्नो सो सम्भव नभए पातलो सोतो कपडा लगाएर बसेमा भिटामिन डी शरीरलाई चाहिने जति प्राप्त हुन्छ । अझ यसको राम्रोसँग शोषण हुनका लागि चिल्लो पदार्थ भएको खानेकुरा विशेष गरेर थोरै भए पनि घिउ खानु राम्रो हो । यसको कमी भयो भने चिल्लो पदार्थ शोषणमा पनि कमी आउछ । यसरी नै अन्य स्रोतहरुमा दुध र दुग्धजन्य पदर्थ, अण्डा, माछाको तेल आदि मुख्य हुन् । शरीरलाई चाहिने मात्र ०.०१५ मिलि ग्राम ।
भिटामीन इ : चिल्लो अथवा बोसो तत्वमा घुलिने भिटामीन इ शरीरलाई आवश्यक मध्यको एक हो । यसको कमी भएमा रक्त अल्पताका कारण जीउ सुन्न्निे, छालामा मोटोपन आउने, कमजोरी धेरै महशुस हुने र केटाकेटीमा कमी भएमा कलेजो सम्बन्धी रोग लाग्ने सम्भावना हुन्छ । यसको कमीले छाला र ग्रन्थिमा पनि प्रभाव पार्ने हुँदा छालामा, छालामुनी, महिला या पुरुषका स्तनमा गाठा गुठी आउने हुन्छ । मंसपेशी कमजोर हुने, हातखुट्टा कमजोर हुने, दृष्टि कमजोर हुने, बोसोको शोषणमा कमी आउने जस्ता समस्या पनि देखापर्न थाल्छन् । हाम्रो शरीरलाई चाहिने मात्र ५.५ देखि १७ मिल ग्राम÷लिटर । स्रोत हामीले खाने चामल अझ पोलीस नगरेको भए राम्रो, दाल, गेडागुडी, मासु, दुध, अण्डा, सागसब्जी आदि ।
भिटामीन के : भिटामीन के मुख्य गरेर शरीरको कुनै पनि भागबाट अनावश्यक रुपमा रगत बग्नबाट रोक्ने र चाडो रगत जम्न सहयोग गर्ने तत्व हो । यसको शरीरमा कमी भयो भने धेरै बेरसम्म चोटपटक लागेमा, महिलाहरुको पाठेघरबाट आवश्यक भन्दा धेरै रगत बग्ने, नात्री फुटेर धेरै रगत बग्ने अदि कारण बाट मानिसको अचानक मृत्यसम्म हुनसक्छ । यसका पनि के १ के २ जस्ता केहि प्रकारहरु हुन्छन् । भिटामिन के२ ले भने मुटु रोग लाग्न र क्यान्सर रोग लाग्नबाट बचाउँछ । मात्रा पुरुषमा १२० र महिलामा ९० म्यूग्राम ।
पानीमा घुलिने भिटामीन : भिटामिन बी र सी पानीमा घुलिने भिटामिन हुन् । यी भिटामिनको शरीरमा धेरै महत्व हुन्छ । यसमा पनि भिटामिन बी धेरै प्रकारका र शरीरमा पनि विभिन्न प्रकारका काम गरिरहेका हुन्छन् ।
भिटामिन बी १ : भिटामिन बी१लाई थाइमिन पनि भनिन्छ । पानीमा सजिलै घुलिने यसको कमी भएमा बेरीबेरी, मुटुमा विभिन्न समस्या, नसा सम्बन्धी समस्या लगायतका थुप्रै रोगहरु लाग्न सहयोग पुग्छ । यसका साँथै यो भिटामिनले हरेक कोषमा रहेर शक्ति उत्पादन गर्न अनि दिमागलाई सामान्य राख्न मद्धत गर्छ । स्रोतः माछा, मासु, अण्डाको पहेलो भाग, विभिन्न प्रकारका दाल, गेडागुडी, आलु, कोदो, जौ, फापर आदिमा प्रसस्त भिटमिन बी१ पाइन्छ ।
भिटामिन बी २ : यसको अर्को नाम हो राइबोप्mलोविन । पानीमा सजिलैसँग घुलिने भिटामिन बी२ ले हरेक कोषमा रहेर शक्ति उत्पादन गर्न मद्धत गर्नुका साँथै विभिन्न प्रकारका अत्यावश्यक तत्वले शरीरलाई स्वस्थ राख्न सहयोग गरिरहेको हुन्छ । यसको कमी भएमा कलेजो, फियो सुन्निने मुखमा घाउ आउने, समय भन्दा अगावै बच्चा जन्मिने, पाचन प्रणालीमा समस्या देखापर्ने, जन्मिने वित्तिकैको बच्चामा कमलपित्त(नियोनेटल जन्डिस) देखापर्ने, शरीरका विभिन्न भागमा मसिना बिमिरा देखापर्ने जस्ता समस्या हुन्छन् । स्रोत दुध र दुग्ध जन्य पदार्थ, अण्डा, कलेजो, उम्रिएका गेडागुडी, ब्रोकाउली, पालक आदि।
भिटामिन बी ३ : भिटामीन बी३ को पनि मुख्य काम शरीरका कोषमा रहेर शक्ति उत्पादन गर्नु हो । यसलाई नाइसिन पनि भनिन्छ । यसको मुख्य स्रोत माछा, मासु अन्य खाध्य पदार्थ हुन् ।
भिटामिन बी ५ : यसलाई पेन्टोथेनिक एसिड पनि भनिन्छ । यसको पनि मुख्य काम कोषमा रहेर शक्ति उत्पादन गर्नु नै हो । यो भिटमीन पाइने स्रोतमा फलफुल, सागसब्जी, दाल आदि हुन् ।
भिटामिन बी ६ः भिटामिन बी ६ लाई पाइरोडोक्सिन पनि भनिन्छ । यसको पनि मुख्य काम शरीरका कोषलाई शक्ति प्रदान गरेर मजबुत बनाउनु हो । र, शरीरमा शक्ति उत्पादन गर्न मद्धत गर्नु हो । यसको शरीरमा कमी भए अचानक वेहासी पना देखापर्ने या मस्तिष्क सम्बन्धी समस्या देखापर्ने हुन्छ । स्रोत माछा, मासु, दाल, दुध, अण्डा, पालकको साग आदि ।
भिटामिन बी ७: भिटामीन बी ७ लाई बायोटिन पनि भनिन्छ । यसको काम पनि शरीरका कोषमा रहेर शक्तिः उत्पादन गर्न मद्धत गर्नु हो । यसको स्रोत पनि हामीले सेवन गर्ने खानेकुरामा नै पाइन्छ ।
भिटामिन बी ९ : भिटामिन बी ९ लाई फोलिक एसिड पनि भनिन्छ । रातो रक्तकोषमा रहेको हिमोग्लोविन वढाउन मुख्य भुुूमिका खेल्नुका साथै सम्पूर्ण नसाको कोष विकासमा सहयोग गर्छ । यो भिटामिनको कमी भएमा रक्त अल्पता, पेट सम्बन्धी समस्या, मांसपेशीको दुखाइ आदि हुन्छ । यो भिटामिनको महत्व स्वास्थ बच्चा जन्मन सहयोग गर्नु पनि रहेकाले गर्भवती महिलालाई ख्वाउने गरिन्छ । स्रोत हरियो सागपात, दाल, गेडागुडी, माछा, मासु, कलेजो आदि ।
भिटामिन बी १२ : भिटामिन बी१२ लाई साइनाकोबाल्मिन पनि भनिन्छ । यसले शरीरका कोषमा रहेर शक्ति उत्पादन गर्न सहयोग गर्नुका साँथै मानसिक विकासमा पनि भूमिका खेल्छ । यसको कमी भयो भने रक्तअल्पता, शरीरका अङ्ग निदाउने, झमझम गर्ने, पखाला लाग्ने, मानसिक कमजोरी देखापर्ने जस्ता अरु धेरै समस्या देखा पर्छन् । स्रोत दुध, दही, सागपात, कलेजो, अण्डा आदि ।
भिटामिन सी : मानव शरीरलाई अत्यन्तै आवश्यक पर्ने भिटामिन सीले हाम्रो शरीरमा धेरै काम गरिरहेको हुन्छ । यसले कोषिकाको विकास, हड्डिको विकास, रक्तनसा र छालाको सुन्दरता वढाउन, मुटुको रोगबाट बचाउन, मोतीविन्दु हुनबाट रोक्न, कालेस्ट्रोल सामान्य राख्न, शरीरलाई चाडै थकानबाट बचाउछ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता वढाउन सहयोग गर्छ । यसको कमी भएमा स्कर्भी, घाउ ढिलो निको हुने, रगत धेरै बग्ने, रक्तअल्पता, पटक पटक रुघामर्की लाग्ने, एलर्जी, गिजाबाट रगत बग्ने, हात खुट्टामा विमिरा, खटिरा आउने जस्ता सम्स्याबाट ग्रसित भइन्छ । स्रोत हरियो सागसब्जी, अमिला फलफुल, स्वाउ, आलु आदि । (लेखक, दमकका होमियो चिकित्सक हुन् । )